Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu | DEHB Nedir?

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) çocukluk döneminde dikkatsizlik, dürtüsellik ve aşırı hareketlilik gibi temel semptomlarla kendini göstermeye başlayan ve yetişkinlikte de devam edebilen bir nörogelişimsel bozukluk olarak tanımlanıyor. DEHB okul yaşamını, sosyal ilişkileri ve profesyonel hayatı doğrudan etkilediğinden dolayı kişilerin ve ailelerinin hayatında önemli olumsuzluklara neden olabiliyor. Bu yazımızda “DEHB nedir?” sorusuna belirtilerini ve nedenlerini de inceleyerek kapsamlı bir cevap verecek ve tedavi yöntemlerini inceleyeceğiz.

DEHB Nedir?

“DEHB nedir?” sorusu günden güne dünyanın her yerinde cevabı daha da fazla aranan bir soru olarak kaşımıza çıkıyor. Çünkü DEHB, günümüzde bu konudaki farkındalığın da artmasıyla gittikçe daha fazla tehşis ediliyor ve araştırmalara göre dünya çapında 6 milyondan daha fazla kişi 2-17 yaş arasında DEHB tanısı alıyor. En genel tanımıyla DEHB kişinin dikkatini toplayamaması, aşırı hareketlilik (hiperaktivite) göstermesi ve davranışlarını kontrol etmede (dürtüsellik) sorun yaşaması olarak ifade ediliyor. Semptomlar gelişimsel olarak zaman içerisinde yoğunluk olarak farklılık gösterse de DEHB yaşam boyu süregelen bir nörogelişimsel bozukluk olarak tanımlanıyor. 

DEHB’li çocuk veya yetişkinler okulda veya profesyonel yaşamda ciddi derecede konsantrasyon problemi yaşayabiliyorlar. Bu kişilerin, kendilerini sıklıkla düşüncelere ve hayallere dalmış şekilde buldukları görülüyor. Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğuna sahip çocuklar sosyal ortamlarda davranışsal sorunlar yaşayabiliyor; ebeveynleri akranları veya öğretmenleriyle geçinmekte güçlük çekebiliyorlar. Özellikle hiperaktivite ve dürtüsellikle ilgili sorun yaşayan çocukların ebeveynleri günlük yaşamda sıklıkla sorunlarla karşılaştıklarını belirtiyorlar. Yetişkin DEHB’lilerin kendilerini sıklıkla kıpır kıpır veya huzursuz hissettikleri görülürken dürtüsellikle mücadele ediyorlarsa yaşamlarını zora sokabilecek aceleci ve düşünülmemiş kararlar aldıkları görülüyor. Bunun yanında hem çocuklarda hem yetişkinlerde planlama, duygu düzenleme ve karar alma becerilerinin olumsuz yönde etkilendiği belirtiliyor.

“DEHB nedir?” sorusuna cevap verirken semptomlarına göre dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğun ayrıldığı üç ayrı grubu incelememiz önem taşıyor. 

1. Dikkat ve konsantrasyon eksikliği ile karakterize DEHB : Daha çok dikkat sorunlarının baskın olduğu DEHB tipi.
2. Hiperaktivite / dürtüselliğin baskın olduğu DEHB : Aşırı hareketlilik ve davranışları kontrol etme sorunlarının baskın olduğu DEHB.
3. Kombine DEHB : Yukarıdaki iki grubu da içine alan, hem dikkat sorunlarının hem hiperaktivitenin görüldüğü DEHB tipi. 

Dikkat Eksikliği Neden Olur?

“DEHB nedir?” sorusunun cevabı, aynı zamanda DEHB’nin nedenlerini anlamaktan geçiyor. Diğer ruh sağlığı ve davranış bozukluklarında olduğu gibi DEHB’nin nedenlerinin de genetik, biyolojik ve çevresel faktörlerden kaynaklandığı görülüyor. Araştırmalar bu faktörler arasında en büyük payı genetik bileşene ayırsalar da diğer faktörlerin de önemli etkisinin altını çiziyorlar. Bununla birlikte çok fazla rafine şeker tüketimi ve ekran süresi çocuklar için zararlı olsa da bilimsel çalışmalar DEHB ile doğrudan bir ilişki göstermiyor. 

• Genetik faktörler: Aileler üzerinde yapılan çalışmalar DEHB’nin %40 kalıtsallık gösterdiğini belirtiyor. Fakat genetik araştırmalar henüz DEHB kalıtsallığından sorumlu genleri belirlemiş durumda değil.
• Biyolojik faktörler: Beyin yapısı üzerinde yapılan araştırmalar beyin hacminde azalma ve prefrontal korteks, bazal ganglionlar, serebellum ve parieto-temporal bölgenin etkilendiğini gösteriyor. Beynin kimyasal yapısı incelendiğinde ise dopamin yolu olarak da bilinen beynin ödül mekanizmasında dikkat ve dürtüselliği etkileyen bazı bozulamalara işaret ediliyor. 
• Çevresel faktörler: Bebeklikte kurşuna ve çevresel toksinlere maruz kalmanın, hamilelikte sigara ve alkol kullanımının DEHB riskini artırdığı ifade ediliyor. 

Dikkat Eksikliği Belirtileri

“DEHB nedir?” sorusuna cevap verirken belirtilerini de yakından incelememiz gerekiyor. Aşağıda bu belirtileri DEHB’nin farklı tiplerine göre inceliyor olacağız. 

Ebeveynler hiperaktif davranışları ilk başta çocukların yürümeye başlamasıyla birlikte fark etseler de bu davranışları dört yaşından önceki tipik gelişimsel süreçten ayırmak zor olabiliyor. Bu nedenle DEHB çoğunlukla çocukların okula başlamalarıyla ve semptomların belirginlik kazanmasıyla teşhis ediliyor. Dürtüsellik, hiperaktivite ve dikkat sorunları ergenlik boyunca istikrarlı bir şekilde devam ediyor. DEHB’li ergenlerin akranlarına kıyasla daha fazla akademik zorluk veya okulu bırakma eğilimi yaşadıkları gözlemleniyor. Ergenliğin kendi doğasıyla birleştiğinde bu dönemde akranlarla, ebeveynlerle veya öğretmenlerle daha fazla sorun yaşanabiliyor. Ergenliğin sonuna doğru birçok birey için hiperaktif ve dürtüsel davranışlar yerini sabırsızlığa, kıpır kıpır hissetmeye veya huzursuzluğa bırakıyor. Araştırmalar yetişkinliğe geçişle birlikte DEHB’nin temel semptomlarında azalma olduğunu gösteriyor. Bununla birlikte dikkatsizlik veya planlamaya dair sorunların çoğunlukla yaşam boyu devam ettiği ifade ediliyor. 

1. Dikkat ve konsantrasyon eksikliği ile karakterize DEHB belirtileri:

• Ayrıntılara ve detaylara dikkat etmekte zorlanma
• Görevleri yerine getirirken veya oyun oynarken dikkati korumakta güçlük çekme
• Organize olmakta zorlanma
• Başlangıçta motive olunsa bile verilen görevleri sonuca ulaştıramama
• Mental efor gerektiren iş ve aktivitelerden kaçınma
• Gerekli araç ve eşyaları unutma ya da kaybetme (anahtarlar, gözlükler, cüzdan, telefon gibi)
• Etraftaki uyaranlar tarafından dikkatin kolayca dağılması
• Günlük yaşam aktiviteleri sırasında unutkanlık gösterme (telefonlara geri dönme, toplantıları unutma, ödevleri unutma gibi)

2. Hiperaktivite ve dürtüselliğin baskın olduğu DEHB :

• Sürekli elleri veya ayakları kıpırdatma
• İş yeri veya okul gibi yerlerde sabit kalmakta veya oturmakta güçlük çekme 
• Uygunsuz olabilecek ortamlarda aşırı hareketlilik (koşma veya tırmanma gibi)
• Kütüphanede kitap okumak gibi sessizlik gerektiren aktivitelere katılmakta zorlanma 
• Aşırı konuşma
• İletişimde sorunlar yaşama ve iletişimsel davranışları kontrol edememe (sorulara cevapları ağzından kaçırma, konuşma sırasını beklemekte zorlanma, söz kesme gibi)
• Aktivitelerde kendi sırasını bekleyememe 

3. Kombine DEHB belirtileri:

• Hem dikkat eksikliği belirtilerinin hem de hiperaktivite-dürtüsellik belitilerinin gözlenmesi

Dikkat Eksikliği Olan Çocuğun Özellikleri

“DEHB nedir?” sorusunun cevabını daha detaylı analiz etmek adına dikkat eksikliği olan çocukların özelliklerini yakından incelememiz faydalı olabilir. Öncelikle şunu belirtmemiz gerekir ki, okul öncesi çağdaki çocukların uzun süre bir aktivitede dikkatlerini koruyamamaları, ilgilerinin hızla odak değiştirmeleri ve çevreden gelen uyaranlardan kolayca etkilenmeleri gelişimin doğal bir parçası olarak ifade ediliyor. Bu nedenle her hareketli ve dikkatsiz çocuğun dikkat eksikliği bozukluğuna sahip olduğu kanısına hemen varmamamız önem taşıyor. “DEHB nedir?” sorusuna verdiğimiz cevabı dikkat eksikliği olan çocukların özelliklerini inceleyerek detaylandırmamız bu konuda bizlere yardımcı olabilir. 

Dikkat eksikliği olan çocuklar okula başladıktan sonra ödevlerini yerine getirmekte veya verilen çalışmaların adımlarını takip etmekte güçlük çekebiliyorlar. Bu zorlanmanın bir sonucu olarak ev ödevi, okul projeleri veya kurslar gibi dikkat gerektiren işlerden kaçınma davranışı gösterebiliyorlar. Dikkatlerini belli bir iş veya aktivite üzerinde tutmak onlar için zor olabildiği gibi etraftaki uyaranlardan kolaylıkla etkilendiklerini gözlemleyebiliyoruz. Bunlar pencerenin önünden birinin geçmesi, sınıftaki birinin öksürmesi veya sokaktan gelen bir hışırtı sesi gibi küçük uyaranlar bile olabilir. Sıklıkla görülen başka bir durumun ise günlük aktivitelerle veya günlük hayata dahil olan eşyalarla ilgili unutkanlık  yaşanması. Dikkat eksikliği bozukluğu olan çocuklar okuldan çıkarken sırt çantalarını sınıfta unutabiliyorlar, verilen ödevleri yapmayı atlayabiliyorlar veya kalem, silgi, kitap gibi okulda sıklıkla ihtiyaç duyup kullandıkları eşyaları evde unutabiliyorlar. Aynı şekilde, bu eşyaların sıklıkla kaybedildiklerini de gözlemleyebiliyoruz. Bir diğer yandan, yetişkinler dikkat eksikliği bozukluğu olan çocuklarla iletişime geçtiklerinde sıklıkla dinlenmiyormuş gibi hissettiklerini belirtiyorlar. Çünkü iletişim sırasında dikkat kolaylıkla dağılabiliyor ve etrafta olanlara veya bir hayale kanalize olabiliyor. Bu sorunla mücadele eden çocukların güçlük yaşadıkları bir diğer alan ise organize olmak ve plan yapmak. Bu nedenle görevlerini zamanında yapmakta  zorlanabiliyorlar ve hem aile içinde hem de okul yaşamlarında sorunlarla karşılaşabiliyorlar. 

Dikkat Eksikliği Tedavisi

DEHB özellikle çocuklarda olmak üzere kişilerin yaşamlarının bir çok alanını olumsuz yönde etkileyen, dolayısıyla psikolojik iyilik hallerini de zedeleyen nörogelişimsel bir mental sağlık bozukluğu. Bu nedenle etkili ve doğru tedaviye en erken şekilde ulaşmak, kişilerin yaşam kalitelerinin, akademik ve profesyonel yaşamdaki tatminlerinin artırılması için hayati önem taşımakta. Bu nedenle “DEHB nedir?” sorusunun cevabına göre kendinizde, çocuğunuzda veya bir yakınınızda DEHB olduğundan şüpheleniyorsanız bir uzmana danışarak tanı ve tedavi yöntemleri için birlikte ilerleyerek DEHB’nin olumsuz etkilerine karşı bir yol haritası çizebilirsiniz. DEHB tamamen ortadan kalkacak ya da iyileştirilebilecek bir bozukluk olmasa da günümüzde semptomların azaltılması ve hayat kalitesinin artırılmasına yönelik olumlu etkileri kanıtlanmış birçok tedavi bulunuyor.

DEHB’nin tedavi yöntemleri iki ana başlığa ayrılıyor : ilaç tedavisi ve psikoterapi yöntemleri. Bilimsel araştırmalara göre en etkili tedavi planı bu iki yöntemin birlikte kullanıldığı ve birbirlerini tamamladıkları tedaviler oluyor. Bu yöntemleri aşağıda daha detaylı inceliyor olacağız.

İlaç Tedavisi: İlaçlar DEHB için kalıcı bir tedavi olmasalar da rahatsızlığı olan bir kişinin daha iyi konsantre olmasına, daha az dürtüsel davranmasına, daha sakin hissetmesine ve yeni beceriler öğrenmesine yardımcı olabiliyorlar. Bazı ilaç türlerinin her gün alınması gerekiyorken bazılarının yalnızca okul günlerinde veya yüksek konsantrasyon gerektiren işlerin olduğu günlerde alınmaları öneriliyor. Bu ilaçların önemli yan etkileri olabileceği için kişilerin kendi başlarına karar vererek kullanmamaları, bir uzman ile doğru tedaviyi planlayarak ilerlemeleri büyük önem taşıyor. 

Psikoterapi : Bilimsel araştırmalar farklı terapi çeşitlerinin DEHB tedavisinde etkili olduklarını gösteriyorlar. Üstelik psikoterapi yalnızca DEHB semptomlarına katkıda bulunmakla kalmıyor, aynı zamanda DEHB ile birlikte ortaya çıkabilecek davranış veya kaygı sorunlarının da tedavisinde etkili oluyorlar. İşte DEHB tedavisinde kullanılan başlıca terapi yöntemleri:

1. Davranış terapisi: Davranış terapisi DEHB'li çocuklara bakım veren ebeveynleri, öğretmenleri veya aile üyelerini içermekte. Bu terapi yöntemi genellikle çocuğu aktivite ve eylemlerinde DEHB'sini kontrol etmeye teşvik etmek için bir ödül sistemi kullanmayı amaçlıyor.
2. Bilişsel davranış terapi (BDT): BDT olumsuz düşünce kalıplarını değiştirmeyi ve bunları kişinin kendisi ve DEHB semptomları hakkında nasıl hissettiğine dair yenilenmiş bir çerçeveyle değiştirmeyi amaçlayan kısa süreli ve hedef odaklı bir psikoterapi biçimi olarak tanımlanıyor. Bu bağlamda BDT, dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunun getirdiği konsantrasyon bozuklukları, yerinde duramama ya da dürtüsel davranışları kontrol edememe gibi semptomlarında etkili bir terapi yöntemi olarak kullanılıyor. 

Hiperaktivite Belirtileri

“DEHB nedir?” sorusunu cevapladıktan, alt sınıflandırmalarını ve tedavi yöntemlerini inceledikten sonra hiperaktivite belirtilerini mercek altına almamız DEHB’yi daha yakından tanımamız açısından önem taşıyor. Hiperaktivitenin en belirgin ve önemli belirtisi sessizlik gerektiren ortamlar da olmak üzere yerinde oturmakta güçlük çekme olarak gösteriliyor. Aynı şekilde durmaksızın el ve ayakları oynatmak da hiperaktivitenin tipik özelliklerinden biri. İş yaparken işe konsantre olamama, sürekli hareket etme ihtiyacı, aşırı konuşma, kendi sırasını bekleyememe, düşünmeden hareket etme, konuşmaları bölme ve tehlike algısında azalmanın hiperaktivitenin diğer belirgin belirtileri olduğu belirtiliyor. 

Hiperaktif Çocuk Belirtileri 

Hiperaktif çocukların özellikle okul, kütüphane, hastane gibi sessiz ve sakin kalınması gereken ortamlarda kendilerine hakim olamayarak aşırı hareket ettikleri görülüyor. Bu hareketler kimi zaman tırmanma, atlama ya da tehlikeli yerlerde koşma gibi riskli eylemleri de içerebiliyorlar. Hiperaktif çocuklar kendilerini oturur halde tutmayı başarsalar bile ellerini veya ayaklarını sürekli hareket ettirme ihtiyacı duyabiliyorlar. Tüm bu aşırı hareketlilik hali ödevlerine, projelerine veya okul etkinliklerine konsantre olmalarını zorlaştırabiliyor. Hiperaktif çocuklarda sık görülen bir diğer belirti ise ebeveynlerinin veya öğretmenlerinin sözünü keserek,  sınıfta parmak kaldırmadan ve cevap sıralarını beklemeden aşırı fazla ve hızlı konuşmaları.

Bu yazımızda “DEHB nedir?” sorusuna kapsamlı bir cevap verebilmek adına DEHB’nin semptomlarını, çocuklardaki özelliklerini, alt tiplerini ve tedavi yöntemlerini inceledik. Yazımızı sonlandırırken tanı ve tedavinin ancak bir ruh sağlığı uzmanı tarafından yapılabileceğinin, keyfi ilaç kullanımının başka önemli problemlere yol açabileceğinin altını çizmek isteriz.